Synagogue

The concept of the new New Synagogue in Poznań

“In exaggeration and utopia we can see the manifestation of realism and an awareness of the gap between what is and what could be. Utopia as a horizon of dreams and real needs has a positive meaning. This does not preclude criticism and discussion, and even provokes it ”.

The building as a tool for the work of memory

The New Synagogue building in Poznań is a unique memorial of the Holocaust, the largest one in this part of Europe. It was a synagogue between 1907 and 1939. In 1941, its exterior and interior ripped, the Nazis converted it into a swimming pool. The question of a swimming pool in the synagogue was subject of much public debate. In September 2011, after 70 years, the swimming pool was closed because of the poor technical condition of the building.

The idea to create a Center for Dialogue and Tolerance failed, even though the circles related to the Poznań Jewish Community (the branch of The Union of Jewish Religious Communities in Poland), which came up with this idea about 2004, were committed to its implementation. In hindsight, perhaps the idea did not correspond with the needs and aspirations of residents of Poznań. The project was perhaps too vague and did not explain precisely what exactly institutional forms of dialogue and tolerance meant, did not introduce the main actors and the conditions under which this dialogue would take place; nor did it indicate how tolerance would be understood. A Memorial Chamber dedicated to the Righteous Among the Nations, a place for prayer, an audiovisual room, and a bookstore captured neither the imagination of the general public nor that of policy makers and sponsors.

At the same time, thanks to the support for the arts events and educational exhibitions of the local Jewish community, between 2004 and 2011 the New Synagogue building served as a memorial. All the concerts, performances, installations, and exhibitions that took place there enjoyed enormous popularity among the residents of Poznań.

The purpose of this publication is to provoke a discussion on the proposal to transform the building of the New Synagogue into a place that would be a modern instrument of memory, education, science, and the arts. I propose to retain the original name of the New Synagogue, as was the case with the name of the Imperial Castle in Poznań, which functions under a shorter and commonly used form (The Castle). Let the Synagogue be more than a museum and culture center. Let's try to make it an international medium that represents several important institutions acting on the basis of consensus and cooperation. I am referring here to such institutions as, for example, the Jewish Historical Institute, the Museum of the History of Polish Jews, Jüdisches Berlin Museum, Yad Vashem, the United States Holocaust Memorial Museum, Adam Mickiewicz University (Faculty of History, Institute of Cultural Studies, Faculty of Social Sciences, Hebrew Section) and the University of Arts. Adam Mickiewicz University seems to be predestined for the role of host, initiator and coordinator.

Subsidiaries of the above institutions can create a competent and sovereign body, which should be able to adopt a certain structure and come up with a team of people acting in different capacities. The history of Jews in Wielkopolska would be one research area. The potential for scholarly and artistic work is very wide. At the same time, the New Synagogue would have the best mandate to conduct the monitoring of acts of anti-Semitism, xenophobia, ethnic prejudice, and social exclusion in Poland.

Cooperation between the above institutions will lead to a fruitful exchange of publications, exhibitions, concerts, and performances, making Poznań a place of cultural exchange and, most importantly, a place of joint projects. These projects may also be shown in Berlin, Jerusalem, New York, and Washington. This would benefit all, especially Poznań.

The future of the past

The tradition of philanthropy in Poznań was initiated by Salomon Benjamin Latz (1749–1829). Thanks to him was built a Hospital for the Poor and later the Salomon Benjamin Latz Foundation Shelter for the Aged and Infirm. The building of the New Synagogue stood on the plot of land which belonged to this foundation.

A donation of the New Synagogue building for the aforementioned public purposes by its current owner, namely The Union of Jewish Religious Communities in Poland, would be a continuation of the Jewish tradition of social activity and a significant contribution toward creating a better future. By offering the building for the implementation of this idea, The Union of Jewish Religious Communities in Poland also will serve best the memory of all generations of Poznań Jews. The Poznań Jewish community could become a living link of this memory and at the same time would find support from the new New Synagogue.

We can start off with a meeting of the stakeholders interested in the creation of the new New Synagogue. However, who should come forward with the initiative of the foundation meeting? It seems the answer can be found in the person of the chairman of The Union of Jewish Religious Communities in Poland, Piotr Kadlčik, and Alicja Kobus, the president of the Union’s Poznań branch. Both have contributed immensely to the rebirth of the Jewish community in Poland and have repeatedly demonstrated their work for public benefit. Importantly, both understand the need to change the operational capacity of the building of the New Synagogue.

Competition for the architect

One inspiring reference for considerations on the design of the new New Synagogue may be idea of The World Institute for the Abolition of War by Krzysztof Wodiczko. The concept is very beautiful and ethically sound and has been well described and illustrated by its author. The enclosure of the Parisian Arc de Triomphe in a huge, transparent “cabinet” exposes this famous monument of the war and makes it an exhibit and object of research. The Arc de Triomphe becomes naked within this enclosure; the ideology which brought it to life loses support in it and its “spell” is broken. Wodiczko has proposed a very good core curriculum of the Institute, which can be described as a deconstruction of the outside, and that without any pacifist rhetoric reveals the horror of war glorification (Krzysztof Wodiczko, “Arc de Triomphe: World Institute for the Abolition of War”, Harvard Design Magazine 33, Fall / Winter 2010–2011).

This concept of saving the New Synagogue and the philosophy of approaching the new capacity of the building may also seem utopian. It is easy to abandon this approach by pointing out exaggeration and an excess of good intentions. After all, however, exaggeration is a proven way to speak to the imagination and emotions ... According to Lévinas, “Exaggeration as a method of philosophy!”. In exaggeration and utopia we can see the manifestation of realism and an awareness of the gap between what is and what could be. Utopia as a horizon of dreams and real needs has a positive meaning. This does not preclude criticism and discussion, and even provokes it.

The first step after the closure of the pool is the protection and maintenance of the building. I propose to retain part of the pool. The pool is part of the history of the building which cannot be forgotten. The unearthing of the remains of the original, i.e. the oldest material of the building when it was a synagogue, should be balanced out by a trace of the pool.

The second step is the announcement of an architectural competition, which – in my opinion – cannot be a competition for a project but for an architect. It's about finding an architect who will be able to join the work of the team creating the new program of new New Synagogue and will translate the effects of this work into the architecture.

The recovery of the New Synagogue should start from the inside, from furnishing the building with a new content. The most reasonable process conducive to defining the new features of the building will be a division of the interior by means of walls, which can be rearranged to create conditions for a permanent, internal configuration of current needs.

The exterior of the building should be a consequence of its interior arrangements. Therefore, flexibility and transparency of the allocation of space inside would seem essential utilitarian, psychological and aesthetic premises of the architectural design.

It would be an added value of the project to have the Judaica from the New Synagogue, now preserved in the Museum of Applied Arts in Poznań and in private collections, returned to the new New Synagogue.

The building tells a story

The exterior of the building can be active and tell the story of the New Synagogue “from inside”, to blur the line between ex-position and position. In other words, the building itself should become an exhibit and participate in exhibitions. Its external walls may be partially transparent to enhance appearance and provide insight, to encourage visitors to enter and participate in what the inside offers, but also to project the exterior into the interior.

Restraint should exercised in revealing the original brick wall fragments, I repeat, so as not to destroy the traces of the synagogue once being a swimming pool. Creating a new New Synagogue, we can use a virtual reconstruction made by Krzysztof Kwiatkowski with due reverence. On its basis we can consider the scope of physical reconstruction of the original appearance of the building and its interior. We can also use state of the art means of visualising the internal and external projection of what can not be reconstructed.

The part of the building which currently houses a swimming pool is suitable as a venue for exhibitions, theater performances or concerts. Some support in thinking about the interior design can be drawn from the functional project by Stefan Bajer and Krzysztof Kwiatkowski from 2007.

The new New Synagogue may be an institution that is operational already during its construction, one that proposes an educational path, artistic activities and storytelling tailored to the particular stages of construction and progress of work on the program.

From the perspective of the future activities of the new New Synagogue, the most important role will be played by heads (directors and rectors) of the institutions mentioned at the beginning. It would be moreover worthwhile to ask the advice of such experts of memorial projects as Daniel Libeskind, Antony Polonsky, Krzysztof Wodiczko, and James E. Young (the list of advisors can be longer). An international body should emerge from the group itself or appoint other recommended persons for the task force in charge of the program, construction and operation of the new New Synagogue.

A combination of institutional efforts in seeking funds for the implementation of this jointly developing project will significantly increase the effectiveness of these efforts. The emergence of a new New Synagogue as an active scientific and artistic monument of the Holocaust, would be a perfect crowning achievement in the history of this building. However, if this concept could not be realized, I propose to reveal the surviving fragments of the walls of the New Synagogue, the way it was done, for example, with St. Nicolas Church in Hamburg (St. Hauptkirche Ehemalige. Nikolai), and to create a space that will serve as a place of remembrance and reflection.

Aesthetic values

During one of the discussions about the New Synagogue the criterion of “aesthetic values” appeared. It was raised, interestingly, by an art historian to justify his proposal to tear down the building. In my opinion, after all that we experienced in the twentieth century and taking into account everything we know about modernism, the criterion of “aesthetic values” is suspect. Referring to contemporary philosophy, to Lévinas or Derrida, one can not refrain from asking for an ethical justification of “aesthetic values”. Why do some aesthetes consider that this crippled building does not “fit” the city skyline? What truth about us lies in the inability to look from another perspective at the New Synagogue and – in general – at Poznań? I suggest, as I did a few years ago in the above debate, that we should imagine that it is not a crippled building, but a human being mutilated for the same reasons. Perhaps this would facilitate understanding and help refrain from claiming that the building is lacking in “aesthetic values”. Only too often the concern with “aesthetic values” and the elimination of what is “ugly” leads to a blurring of traces of history and cultural diversity, paving the way for real ugliness, especially in contemporary architecture, or for a nostalgia evident in ideas of rebuilding the city walls, which stems from a longing for Poznań as a fortress.

Janusz Marciniak

This text was a supplement to the show of Haggadah. About Bronek Bergman at the Arsenal Municipal Gallery in Poznań, 30/11 – 1/12/2011.

Polish text

Koncepcja nowej Nowej Synagogi w Poznaniu

„W przesadzie i utopii można zobaczyć przejaw realizmu i świadomość przepaści dzielącej to, co jest, od tego, co mogłoby być. Utopia jako horyzont marzeń i prawdziwych potrzeb ma pozytywne znaczenie. Nie wyklucza krytyki i dyskusji, a nawet je prowokuje.”

Budynek jako narzędzie pracy pamięci

Budynek Nowej Synagogi w Poznaniu to samoistny i największy pomnik Holocaustu w tej części Europy. Od 1907 do 1939 pełnił funkcję synagogi. W 1941, straszliwie kalecząc jego bryłę i wnętrze, naziści urządzili w nim pływalnię. Sprawa pływalni w synagodze była przedmiotem wielu publicznych dyskusji. We wrześniu 2011, po 70. latach istnienia pływalnia została zamknięta z powodu złego stanu technicznego budynku.

Nie udało się zrealizować pomysłu stworzenia Centrum Dialogu i Tolerancji, choć środowisko skupione wokół poznańskiej filii Związku Wyznaniowego Gmin Żydowskich w RP, w którym około 2004 ten pomysł powstał, było bardzo zaangażowane w jego realizację. Z perspektywy czasu widać, że pomysł nie miał oparcia w potrzebach i aspiracjach Poznaniaków. Był może zbyt ogólnikowy. Zabrakło w nim wyjaśnienia na czym konkretnie ma polegać zinstytucjonalizowanie dialogu i tolerancji, kto z kim i na jakich warunkach podejmie ten dialog, oraz jak będzie rozumiana tolerancja. Izba Pamięci o Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, miejsce modlitwy, sala audiowizualna i księgarnia nie poruszyły wyobraźni społeczeństwa, decydentów i sponsorów.

Jednocześnie, dzięki wspieranym przez gminę działaniom artystycznym i wystawom edukacyjnym, budynek Nowej Synagogi w latach 2004-11 służył pracy pamięci. Wszystkie koncerty, performansy, instalacje i wystawy, które miały w nim miejsce, cieszyły się ogromnym zainteresowaniem Poznaniaków.

Celem niniejszej publikacji jest wywołanie dyskusji nad propozycją uczynienia z budynku Nowej Synagogi nowoczesnego narzędzia pracy pamięci, działalności edukacyjnej, naukowej i właśnie artystycznej. Proponuję zachowanie pierwotnej nazwy Nowa Synagoga. Tak, jak to uczyniono z nazwą poznańskiego Zamku Cesarskiego, która funkcjonuje w skróconej i powszechnie używanej formie (Zamek). Niech Synagoga będzie czymś więcej niż muzeum i dom kultury. Spróbujmy uczynić z niej placówkę międzynarodową, reprezentującą kilka ważnych instytucji na zasadzie porozumienia i współpracy. Myślę o takich instytucjach jak, na przykład, Żydowski Instytut Historyczny, Muzeum Historii Żydów Polskich, Jüdisches Museum Berlin, Yad Vashem, United States Holocaust Memorial Museum, Uniwersytet Adama Mickiewicza (Wydział Historyczny, Instytut Kulturoznawstwa, Wydział Nauk Społecznych, Zakład Hebraistyki) oraz Uniwersytet Artystyczny. UAM wydaje się predestynowany do roli gospodarza, inicjatora i koordynatora.

Z filii tych instytucji można stworzyć kompetentne i suwerenne ciało, które samo powinno ustrukturalizować się i wyłonić z siebie zespół osób pełniących określone funkcje. Jednym z wątków badawczych byłaby z pewnością historia Żydów wielkopolskich. Pole do pracy naukowej i artystycznej jest bardzo duże. Nowa Synagoga miałaby jednocześnie najlepszą legitymację, aby zajmować się monitorowaniem aktów antysemityzmu, ksenofobii, uprzedzeń etnicznych i wykluczenia społecznego w Polsce.

Kooperacja wyżej wymienionych instytucji owocowałaby wymianą publikacji, wystaw, koncertów i spektakli, czyniąc z Poznania miejsce tej wymiany, a co najważniejsze, miejsce realizacji wspólnych projektów. Te ostatnie mogłyby być pokazywane także w Berlinie, Jerozolimie, Nowym Jorku i Waszyngtonie. To byłoby korzystne dla wszystkich, a szczególnie dla Poznania.

Przyszłość przeszłości

Poznańską tradycję dobroczynności współtworzył m.in. Salomon Benjamin Latz (1749–1829), dzięki któremu powstał Szpital dla Ubogich, a później Przytułek dla Starców i Zniedołężniałych im. Salomona Benjamina Latza. Do fundacji im. Salomona Benjamina Latza należał grunt, na którym stoi budynek Nowej Synagogi.

Kontynuacją tej tradycji żydowskiej działalności społecznej, znaczącym przykładem wkładu na rzecz budowy lepszej przyszłości byłoby nieodpłatne przekazanie budynku Nowej Synagogi na opisany wyżej cel publiczny przez jego obecnego właściciela, czyli ZWGŻ. Oddając budynek na realizację takiej idei, Związek przysłużyłby się również pamięci o wszystkich pokoleniach poznańskich Żydów. Poznańska gmina żydowska mogłaby stać się żywym ogniwem tej pamięci i sama znalazłaby wsparcie ze strony nowej Nowej Synagogi.

Można zacząć od spotkania stron zainteresowanych współpracą w ramach tworzenia nowej Nowej Synagogi. Lecz kto powinien wyjść z inicjatywą spotkania założycielskiego? Wydaje się, że ZWGŻ w osobie przewodniczącego Piotra Kadlčika i Alicji Kobus – przewodniczącej poznańskiej filii tego związku. Każda z tych osób ma wybitne zasługi dla odrodzenia społeczności żydowskiej w Polsce i wielokrotnie wykazała się działaniami na rzecz dobra publicznego oraz, co istotne w tej sprawie, rozumie konieczność zmiany przeznaczenia budynku Nowej Synagogi.

Konkurs na architekta

Inspirującym odniesieniem dla rozważań o projekcie nowej Nowej Synagogi może być koncepcja World Institute for the Abolition of War Krzysztofa Wodiczki. Jest ona bardzo piękna i silna etycznie. Została świetnie opisana i zilustrowana przez jej autora. Zamknięcie paryskiego Łuku Triumfalnego w olbrzymiej, przezroczystej „gablocie” obnaża ten słynny pomnik wojny. Czyni z niego eksponat i przedmiot badań naukowych. Łuk Triumfalny staje się w niej nagi, a ideologia, która go powołała do istnienia, traci w nim oparcie i jej „czar” pryska. Wodiczko zaproponował bardzo dobrą podstawę programową Instytutu, którą można określić jako dekonstrukcję od zewnątrz i która bez pacyfistycznej retoryki odsłania potworność gloryfikacji wojny (Krzysztof Wodiczko, Arc de Triomphe: World Institute for the Abolition of War, Harvard Design Magazine 33, Fall / Winter 2010–2011).

Koncepcja uratowania Nowej Synagogi i filozofia podejścia do sprawy nowego przeznaczenia budynku może wydawać się równie utopijna. Łatwo temu podejściu zarzucić przesadę i nadmiar dobrych intencji. Cóż, przesada jest sprawdzonym sposobem przemawiania do wyobraźni i uczuć... „Przesada jako metoda filozoficzna!” Tak uważał Lévinas. W przesadzie i utopii można zobaczyć przejaw realizmu i świadomość przepaści dzielącej to, co jest, od tego, co mogłoby być. Utopia jako horyzont marzeń i prawdziwych potrzeb ma pozytywne znaczenie. Nie wyklucza krytyki i dyskusji, a nawet je prowokuje.

Pierwszy krok po zamknięciu pływalni to zabezpieczenie i konserwacja budynku. Proponuję zachować fragment basenu. Basen jest częścią historii budynku, która nie może zostać zapomniana. Odsłonięcie tego, co zostało z pierwotnej, najstarszej substancji budynku, kiedy był on synagogą, powinno być zrównoważone śladem po pływalni.

Drugi krok to ogłoszenie konkursu architektonicznego, który – moim zdaniem – nie może być konkursem na projekt, lecz na architekta. Chodzi o wybranie takiego architekta, który będzie potrafił włączyć się w pracę zespołu tworzącego program nowej Nowej Synagogi i przełoży efekty tej pracy na architekturę.

Odzyskiwanie Nowej Synagogi powinno zacząć się od wewnątrz, od wypełnienia budynku nową treścią. Najsensowniejszy, bo sprzyjający procesualnemu określaniu nowych funkcji budynku, będzie podział wnętrza ścianami, które można przesuwać, tworząc warunki do permanentnej, wewnętrznej gry aktualnych potrzeb.

Wygląd zewnętrzny budynku powinien być konsekwencją rozwiązania jego wnętrza. Dlatego elastyczność podziału przestrzeni i transparentność wnętrza wydają się bardzo ważnymi przesłankami użytkowymi, psychologicznymi i estetycznymi projektu architektonicznego.

Byłoby dobrze, aby pochodzące z Nowej Synagogi judaica, które teraz znajdują się w poznańskim Muzeum Sztuk Użytkowych i w prywatnych kolekcjach, wróciły do nowej Nowej Synagogi.

Opowieść budynkiem

Zewnętrzna forma budynku może być aktywna i opowiadać historię Nowej Synagogi „od środka”, tak, aby zatarła się granica między ekspozycją a pozycją. Innymi słowy, sam budynek powinien stać się eksponatem i uczestnikiem wystaw. Jego ściany zewnętrzne mogą być częściowo przeźroczyste, służyć wyglądowi i wglądowi, zachęcać do wejścia i uczestniczenia w tym, co proponuje wnętrze, ale też wnętrzu pokazywać zewnętrze.

Należy zachować umiar w odsłanianiu oryginalnych fragmentów ceglanej ściany, aby – powtórzę – nie zniszczyć śladów przebudowy synagogi na pływalnię. Tworząc nową Nową Synagogę, można wykorzystać rekonstrukcję wirtualną, którą z właściwym sobie pietyzmem wykonał Krzysztof Kwiatkowski, i rozważyć na jej podstawie zakres fizycznej rekonstrukcji pierwotnego wyglądu budynku i jego wnętrza. Można także użyć nowoczesnych środków wizualnych do wewnętrznych i zewnętrznych projekcji tego, czego nie da się zrekonstruować.

Część budynku, w której obecnie znajduje się basen, nadaje się na przestrzeń wystawową, teatralną lub koncertową. Pewnym oparciem w myśleniu o wnętrzu będzie projekt funkcjonalny autorstwa Stefana Bajera i Krzysztofa Kwiatkowskiego z 2007.

Nowa Nowa Synagoga może być instytucją, która jest czynna już na etapie budowy i proponuje ścieżkę edukacyjną, działania artystyczne i opowiadanie historii dopasowane do etapów budowy i postępów pracy nad programem.

Z punktu widzenia przyszłej działalności nowej Nowej Synagogi najistotniejszą rolę do odegrania będą mieli szefowie (dyrektorzy i rektorzy) instytucji, które wymieniłem na początku. Warto też poprosić o radę takich znawców pracy pamięci jak Daniel Libeskind, Antony Polonsky, Krzysztof Wodiczko i James E. Young (lista doradców może być dłuższa). Międzynarodowe gremium powinno wyłonić z siebie lub powołać spośród innych rekomendowanych przez nie osób zespół do spraw programu, budowy i działania nowej Nowej Synagogi.

Połączenie instytucjonalnych wysiłków w staraniach o środki na realizację wspólnie wypracowanego projektu znacznie zwiększy skuteczność tych starań. Powstanie nowej Nowej Synagogi, jako czynnego naukowo i artystycznie pomnika Holocaustu, byłoby dobrą puentą historii tego budynku. Jeśli jednak nie uda się zrealizować tej koncepcji, to proponuję odsłonić ocalałe fragmenty murów Nowej Synagogi, i tak, jak to uczyniono, na przykład, z kościołem św. Mikołaja w Hamburgu (Ehemalige Hauptkirche St. Nikolai), uczynić w tym miejscu przestrzeń pamięci i skupienia.

Walory estetyczne

W trakcie jednej z dyskusji o Nowej Synagodze pojawiło się kryterium „walorów estetycznych”, które, co znamienne, przywołał historyk sztuki, aby uzasadnić swoją propozycję zburzenia tego budynku. Moim zdaniem, po tym, co przeszliśmy w XX wieku, i biorąc pod uwagę to wszystko, co wiemy o modernizmie, kryterium „walorów estetycznych” jest podejrzane. Odwołując się do współczesnej filozofii, do Lévinasa lub Derridy, nie można nie zapytać o przesłanki etyczne „walorów estetycznych”. Dlaczego niektórym estetom ten okaleczony budynek nie „pasuje” do sylwety miasta? Jaka prawda o nas kryje się w niemożności innego spojrzenia na Nową Synagogę i w ogóle na Poznań? Proponuję, jak to już uczyniłem kilka lat temu we wspomnianej dyskusji, wyobraźmy sobie, że nie chodzi o okaleczony budynek, lecz o okaleczonego z tych samych powodów człowieka. Może w taki sposób łatwiej to zrozumieć i powstrzymać się od stawiania temu akurat budynkowi zarzutu braku „walorów estetycznych”. Zbyt często troska o „walory estetyczne” i eliminowanie tego, co „brzydkie”, prowadzi do zamazywania śladów historii i różnorodności kulturowej oraz torowania drogi prawdziwej, zwłaszcza współczesnej architektonicznej brzydocie lub resentymentom w postaci pomysłu odbudowy murów miejskich, które biorą się z tęsknoty za Poznaniem jako twierdzą.

Janusz Marciniak

Tekst był suplementem do pokazu Hagada. O Bronku Bergmanie w Galerii Miejskiej Arsenał w Poznaniu, 30.11-1.12.2011.